काठमाडौं-तराई/मधेश द्रुतमार्ग (Fast Track), जसलाई NH33 पनि भनिन्छ, नेपाल सरकारद्वारा "राष्ट्रिय गौरवको आयोजना" को रूपमा वर्गीकृत एक रणनीतिक महत्वको पूर्वाधार परियोजना हो। यस आयोजनाको मुख्य उद्देश्य राजधानी काठमाडौंलाई तराई/मधेशको आर्थिक केन्द्र निजगढसँग सबैभन्दा छोटो, छिटो र सुरक्षित सडक सञ्जालमार्फत जोड्नु हो। ललितपुरको खोकनाबाट सुरु भई बाराको निजगढमा पूर्व-पश्चिम राजमार्गसँग जोडिने यो द्रुतमार्गले पहाड र तराईबीचको आर्थिक तथा सामाजिक सम्बन्धलाई सुदृढ पार्ने लक्ष्य राखेको छ। Asian Highway Design Standard 1993 अनुसार Primary Class I को रूपमा वर्गीकृत यो आयोजनाले देशको समग्र विकासमा दूरगामी प्रभाव पार्ने निश्चित छ।
१. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
सुरुमा यो आयोजना Public-Private Partnership (PPP) मोडेलमा निर्माण गर्ने योजना बनाइए पनि लगानीकर्ताको अभाव, वित्तीय ग्यारेन्टीसम्बन्धी विवाद र असफल बोलपत्र प्रक्रियाका कारण अगाडि बढ्न सकेन। अन्ततः, आयोजनाको प्रभावकारी र अनुशासित कार्यान्वयनको आवश्यकतालाई महसुस गर्दै, नेपाल सरकारले मे २०१७ मा यसको निर्माण तथा व्यवस्थापनको जिम्मा नेपाली सेनालाई हस्तान्तरण गर्यो। आर्थिक वर्ष २०७४/७५ देखि औपचारिक रूपमा निर्माण सुरु भएको यो आयोजनाको Detailed Project Report (DPR) लाई सन् २०२३ मा लागत र Design लाई optimize गर्न परिमार्जन गरिएको थियो।
२. प्राविधिक विशिष्टताहरू
| विशेषता | विवरण |
| कुल लम्बाइ | ७०.९७७ किलोमिटर |
| जिल्ला कभरेज | काठमाडौं (३.९ कि.मि.), ललितपुर (६.९ कि.मि.), मकवानपुर (५५.७ कि.मि.), बारा (६ कि.मि.) |
| लेनको संख्या | ४ लेनको Dual Carriageway |
| सुरुङमार्ग | ७ वटा Twin-tube सुरुङहरू, कुल लम्बाइ ≈ १०.९७९ कि.मि. |
| पुलहरू | ८९ वटा पुल, कुल लम्बाइ ≈ १२.८८५ कि.मि. |
| अन्य संरचना | Retaining Wall, Bio-engineering, Service Road र ३ वटा Interchanges |
३. सुरुङ तथा पुलहरूको विस्तृत विवरण
सुरुङमार्ग: आयोजनाको सबैभन्दा जटिल र महत्वपूर्ण संरचना सुरुङहरू हुन्। अस्थिर भिरालो जमिनलाई छल्न र दुरी छोट्याउन ७ वटा सुरुङ निर्माण गरिँदैछ:
- महादेवटार: ३,३५५ मिटर (सबैभन्दा लामो)
- चन्द्राम भिर: २,२५० मिटर
- धेद्रे डाँडा: ≈१,६९० मिटर (मे २४, २०२४ मा Breakthrough सम्पन्न)
- लेनडाँडा: ≈१,६३० मिटर (मे १७, २०२४ मा Breakthrough सम्पन्न)
- देवीचौर: १,००० मिटर
- मौरी भिर: ५८३ मिटर (पहिरोयुक्त क्षेत्र छल्न नोभेम्बर २०२४ मा थपिएको)
- सिसौटार: ३९० मिटर
पुलहरू: द्रुतमार्गमा साना-ठूला गरी जम्मा ८९ वटा पुलहरूको निर्माण गरिनेछ, जसमा मकवानपुरको बकैया नदीमाथिको अग्लो पुलजस्ता विशिष्ट संरचनाहरू पनि पर्दछन्।
४. व्यवस्थापन र निर्माण मोडेल
आयोजनाको समग्र व्यवस्थापन र निर्माणको नेतृत्व नेपाली सेनाले गरिरहेको छ। प्राविधिक रूपमा जटिल संरचनाहरूको डिजाइन, सुपरीवेक्षण र निर्माणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय विशेषज्ञहरूको सहयोग लिइएको छ:
- व्यवस्थापक: नेपाली सेना (१३ वटा निर्माण प्याकेजमा विभाजित)
- Consultants: कोरियाली फर्महरू (यूशिन इन्जिनियरिङ, कोरिया एक्सप्रेसवे कर्पोरेशन)
- Subcontractors: सुरुङ र विशेष पुलजस्ता जटिल संरचनाहरूको निर्माण चिनियाँ कम्पनीहरू (पोली चाङ्दा इन्जिनियरिङ कं. लि., चाइना स्टेट कन्स्ट्रक्सन इन्जिनियरिङ) द्वारा भइरहेको छ।
५. बजेट र वित्तीय पक्ष
यो आयोजना पूर्ण रूपमा नेपाल सरकारको आन्तरिक स्रोतबाट सञ्चालित छ।
- संशोधित अनुमानित लागत: लगभग रु. २११.९३ अर्ब
- हालसम्मको खर्च: सन् २०२५ को मध्यसम्ममा लगभग रु. ८६.९ अर्ब (कुल वित्तीय प्रगतिको ≈ ४१.०६%)
- आर्थिक प्रतिफल: आयोजना सम्पन्न भएपछि यसको Economic Internal Rate of Return (EIRR) ३१% रहने र वार्षिक रु. ५.६ अर्ब बराबरको इन्धन बचत हुने अनुमान छ।
६. निर्माण प्रगति र वर्तमान अवस्था
७. आयोजनाका चुनौती तथा विवादहरू
- जग्गा अधिग्रहण: आयोजनाको प्रवेशविन्दुमा पर्ने ललितपुरको खोकना-बुङमती क्षेत्रमा स्थानीय सांस्कृतिक सम्पदा र जग्गा मुआब्जासम्बन्धी विवादका कारण निर्माण कार्य अघि बढ्न सकेको छैन। यो हाल आयोजनाको सबैभन्दा ठूलो चुनौतीको रूपमा रहेको छ।
- वातावरणीय प्रभाव: आयोजना निर्माणका क्रममा करिब ४४,४२० रुखहरू काटिएको छ। यसको क्षतिपूर्ति गर्न "एक रुख बराबर पच्चीस नयाँ बिरुवा" को अनुपातमा वृक्षारोपण गर्ने कार्य भइरहेको छ।
- विगतका विवाद: सुरुवाती चरणमा PPP मोडेलको असफलता र परामर्शदाता छनोट प्रक्रियामा देखिएका विवादहरूले पनि आयोजनालाई केही समय पछि धकेलेको थियो।
